​Het parcours van crimineel tot jihadist

Heel wat salafi-jihadisten hebben een (mislukte) geschiedenis als crimineel. Vaak zijn ze zelfs gemilitariseerd in de gevangenis. Dit geeft ons een belangrijk inzicht over de oorzaken en processen van militarisering. Maar om het parcours van crimineel tot jihadist te begrijpen, moeten we een korte omweg nemen via de straintheorie van de socioloog Robert K. Merton.
Volgens Merton verwacht de samenleving van alle mensen dat ze bepaalde doelen nastreven (rijkdom, aanzien, enz.) en hiervoor legitieme middelen inschakelen zoals naar het school gaan, wetten gehoorzamen, investeren enz. Maar soms ontstaat er een spanning tussen de doelen en de middelen. Mensen kunnen zich op vijf verschillende manieren aanpassen aan deze spanning:

1. Conformeren aan de doelen en middelen is wat de meeste mensen doen. We gaan naar school, we gehoorzamen de wetten, we werken alle dagen met oog op meer welvaart en aanzien.
2. Innovatie gebeurt wanneer mensen wel de ambitie hebben om maatschappelijke doelen te bereiken, maar ze niet beschikken over de legitieme middelen om deze doelen te bereiken. Bijvoorbeeld, ze hebben geen toegang tot degelijk onderwijs, ze beschikken niet over het juiste sociale netwerk en/of ze hebben een ‘verkeerde’ huidskleur. Maar als hun ambitie groot is, zullen mensen de maatschappelijke doelen niet verwaarlozen, maar wel naar niet-conventionele middelen zoeken om ze te bereiken. De innovator is daarom ook vaak een (klein-)crimineel: hij steelt, hij dealt drugs, maar een zelfde doel als die van de conformist: rijkdom, aanzien, genot, enz.
3. Ritualisme is het spiegelbeeld van innovatie. De ritualisten gebruiken wel conventionele middelen, maar ze geloven niet meer in de doelen van de samenleving. Ze gaan bijvoorbeeld iedere dag naar het werk, maar hebben de hoop op maatschappelijk succes laten varen. Dit gaat vaak samen met verzuring.
4. Terugtrekking gebeurt wanneer een individu niet meer betrokken is op de doelen of de middelen die de samenleving voorschrijft. Terugtrekking gaat vaak samen met wat we ‘marginalisering’ noemen. Een clichévoorbeeld is de apolitieke, werkloze softdrugs gebruiker.
5. Rebellie. Net zoals bij terugtrekking, is de rebel niet betrokken op de maatschappelijke doelen en middelen. Maar de rebel is actief: hij verzet zich tegen de samenleving doordat hij streeft naar andere doelen op basis van andere middelen. Dit is de revolutionair die een radicaal andere samenleving wenst op basis van een coherent verhaal waarin alles past.

Het mag duidelijk zijn dat vele jihadisten hun loopbaan begonnen als een innovator/klein-crimineel: je wilt aanzien, je wenst een Iphone, je kan het niet betalen, dus je gaat het stelen. Maar het is mijn inziens steeds moeilijker geworden om als innovator/klein-crimineel te overleven in België. Dit heeft minstens drie redenen. Ten eerste kwam de moordende concurrentie vanuit de meer georganiseerde bendes uit Oost-Europa: 'onze' criminelen waren vaker lonely wolves. Ten tweede, klein-criminaliteit brengt ook steeds minder op. Denk maar aan de waarde van een gestolen laptop of een gsm die zeer sterk gedaald is op de zwarte markt. Ten derde, is de pakkans gestegen door de repressiemaatregelen en het zero-tolerantiebeleid. Overbevolkte gevangenissen zijn hiervan getuige. Kortom, de voorbije decennia is het moeilijker geworden om als een Belgische innovator/crimineel een succesvol carrière uit te bouwen. Het klinkt pervers maar als Abdelhamid Abaaoud in 2010 niet was gearresteerd voor inbraak, was hij wellicht nu een ordinaire crimineel en Bataclan een gewone concertzaal.
Een ideaal scenario voor de mislukte innovator/crimineel zou herintegratie in de samenleving zijn door hem in contact te brengen met legitieme middelen om zijn ambities te realiseren. Maar het lukt ons niet om hen om te buigen tot conformisten of ritualisten. Bij gebrek aan legitieme middelen blijven er twee opties over voor de mislukte innovator/crimineel: terugtrekking of rebellie. Het is hier waar salafisme een rol begint te spelen.
De meeste mislukte innovators/criminelen die de salafistische toer opgaan, doen dat door terugtrekking. Net zoals de meerderheid van de salafi’s, trekken ze zich terug van de samenleving: ze hebben wel een baard, geen snor, een apolitieke houding en ze wachten in alle vrede tot Gods’ oordeel.
Een minderheid kiest echter voor rebellie. Ze hebben nieuwe idealen over hoe de samenleving eruit zou moeten zien en ze streven deze idealen ook na met andere middelen, desnoods met geweld.
Maar waarom gebeurt dit dan in naam van Allah en niet Vliegende-spaghetti-monster? Dit heeft twee redenen. Ten eerste heeft Islamisme een de facto monopolie positie verkregen doordat amper nog andere ‘grote verhalen’ zijn. Te denken valt aan de communistische wereldvisie die met de communistische wereld is verdwenen. Welke radicale (en eventueel geweldloze) ideologie blijft er dan over voor islamitische jongeren die willen rebelleren?
Ten tweede kent het salafisme een zeer aantrekkelijke doctrine. Namelijk die van Tawbah: mits tonen van berouw, kan God alle zonden van het verleden vergeven. Dit is een ultieme middel tot herintegratie die wij als samenleving niet bieden aan de kleine crimineel. Voor ons geldt: wie eens steelt is altijd een dief. Daarom wint de barmhartige God altijd van de samenleving. En laat u dus niet vangen: de mogelijkheid van wedergeboorte in het hiernumaals, blijkt veel aantrekkelijker te zijn dan de 72 maagden in het hiernamaals.
Wat kunnen we hieruit afleiden? Ten eerste, laten we streven naar een meer democratische verdeling van de conventionele middelen, opdat iedereen hun ambities kunnen realiseren. Het is wellicht niet toevallig dat we proportioneel gezien de meeste Europese Syrië-strijders opleveren: we zijn immers ook het land met de grootste kloof in het onderwijs en de arbeidsmarkt. Ten tweede, laten we nog eens nadenken over hoe we met criminele jongeren omgaan. Het is duidelijk dat het gevangeniswezen gefaald heeft in de herintegratie van criminele jongeren in de samenleving. We moeten niet harder maar wel effectiever optreden tegen criminaliteit. Ten derde, laten we twee keer nadenken voordat we een radicaal en geweldloos verhaal (zoals die van AEL destijds) met politiek geweld neerslaan. Moslimjongeren die willen rebelleren, hebben een radicale en democratische political voice nodig. Hun woede moet ergens gekanaliseerd worden.
Orhan Agirdag is als docent verbonden aan Het Laboratorium voor Educatie en Samenleving (KU Leuven)

---